Tholen heeft Nederlands oudst spelende beiaardklok

Uniek concertinstrument met boodschap

“Daar komt de bruid” of “In een blauw geruite kiel” zijn twee van die vrolijke deuntjes die je zomaar kunnen toejuichen als je door de binnenstad van Tholen loopt. De harmonieuze klanken van het carillon dragen ver, verhogen daarmee de sfeer en verkondigen vaak een belangrijke boodschap, zoals het huwelijk wat weldra voltrokken gaat worden of het inluiden van een nationale feestdag. Het carillon is van origine een instrument wat hoort bij Nederland en België. Op Tholen bezitten we een aantal unieke carillons/beiaards waar we trots op zijn en die we koesteren. We willen hen graag laten horen en je daarbij  van specifieke informatie voorzien. Te beginnen met het bijzondere verhaal van het carillon in het torentje van het oude stadhuis van Tholen-stad.

Samenstelling carillon

In deze toren hangt een beiaard van 37 klokken. Eén daarvan dateert uit 1458 en dat maakt het tot de oudst spelende beiaardklok van Nederland, gegoten door de gieterij van de familie Waghevens te Mechelen. Van de overige 36 zijn er 9 vervaardigd door de oorspronkelijke klokkengieter Michael Burgerhuys uit Middelburg in 1624, 20 klokken door de Koninklijke Klokkengieterij Eijsbouts uit Asten en de 7 kleinste klokjes zijn gegoten door de Koninklijke klokkengieterij Petit & Fritsen uit Aarle Rixtel.

Geschiedenis

In het midden van de 16e eeuw klonk voor het eerst een klokkenspel over de stad Tholen. Het hing toen echter nog in de toren van de grote kerk. Omstreeks 1590 werd besloten dit unieke instrument naar de toren van het stadhuis over te brengen, welke motieven weten we niet, wellicht een betere hoorbaarheid. De toren van het oude stadhuis van Tholen-stad dateert uit 1452. In 1590 werd een nieuw uurwerk en een nieuwe speeltrommel aanbesteed. En in 1593 kwam er een klokkenspel van 14 klokken, gegoten door de gieter Thomas Both, die nog geen 40 jaar later alweer werden versmolten.

In 1627 kreeg de Middelburgse Gieter Michael Burgerhuys de opdracht om een beiaard van 18/19 klokken te gieten en in de Stadhuistoren te plaatsen. In die tijd was nog geen enkele klokkengieter in staat om een zuivere beiaard te vervaardigen. Als men in de toekomst had kunnen kijken, dan had men deze opdracht uitgesteld. De gebroeders Hemony waren daar namelijk later wel toe instaat. In 1644 stemde Francois en Pieter Hemony de eerste zuiver gestemde beiaard.

Zowel in Nederland als in België won de beiaardkunst gestaag aan belang. In de 18e eeuw waren Amsterdam en Antwerpen belangrijke klokkengieterscentra. Een hoogtepunt in de beiaardcultuur was rond was 1750. In de 18e en 19e eeuw was er verminderde aandacht, het versteken van een melodie werd teruggebracht tot één versteek per jaar. Met de Franse revolutie kregen de beiaarden weer een zware klap, vele klokken werden geroofd. In 1880 kwam er een aanzet tot kentering en heropleving. Mede door toedoen van de Vlaamse beiaardier Jef Denijn. Hij wist velen te overtuigen dat de beiaard toch een volwaardig concertinstrument is.

In 1941 alweer een donkere periode vanwege de Duitse bezitting. De klokken werden uit de toren gehaald voor de oorlogsindustrie. De Carillons van Tholen, Zierikzee en Brielle konden niet aan de Duitse klokkenroof ontkomen. Echter toen de genoemde drie beiaarden per schip over het IJsselmeer vervoerd werden, liet men dit zinken. Na de oorlog werd het schip – met de toepasselijke naam ‘Op Hoop Van Zegen’ – gelicht en werden de drie carillons naar de gemeenten teruggezonden. De beiaard van Tholen ging echter via klokkengieterij Eijsbouts te Asten waar het in 1957 aan een uitvoerige restauratie onderworpen werd. Ook werd toen de middeleeuwse speeltrommel vervangen door een elektro magnetisch spel. De speeltrommel is nu te bezichtigen in het beiaardmuseum te Asten.

In 1987 kreeg Petit & Fritsen te Aarle Rixtel opdracht tot uitvoering van de tweede en grootste renovatiefase. De klokken zijn toen gedemonteerd en schoongemaakt. Verder is het spel uitgebreid met twee klokjes om het spelen van een groter repertoire mogelijk te maken. Er hangen nu 37 klokken met een totaal gewicht van 1.701 kg klokkenbrons in het torentje. Ook is er een nieuw klavier aangekocht dat beter past in de ruimte onder het carillon in het torentje. De speelaard is toen sterk verbeterd, met meer nuancering en dynamiek. Een geslaagde renovatie waarmee Tholen een goed spelende drie-octaaf concertbeiaard heeft weten te behouden voor de toekomst.

Het handspel van de Thoolse beiaard

De beiaard wordt sinds 1510 al met de hand op een stokkenklavier bespeelt. Sinds die tijd heeft de beiaard zich ontwikkeld tot een volwaardig concert instrument. De beiaard is ook ongetwijfeld het grootste en zwaarste muziek instrument ter wereld. Op de zolder van het oude stadhuis staat een prachtig beiaardklavier. Het beiaardklavier bestaat uit een manuaal of stokkenklavier en een pedaal of voetklavier. Elke toets van het manuaal of het pedaal is via een metalen draad verbonden met een klepel. Als een toets volledig ingedrukt wordt, raakt de klepel de binnenkant van de klok, waardoor die gaat klinken. Je kunt meerdere tonen tegelijkertijd indrukken net zoals bij een piano.

Ook typisch voor dit instrument is dat de beiaardier meestal met gesloten handen speelt, de toets wordt ingedrukt door een draaiende pols beweging met de vuist. De snelheid en de wijze waarop de toets wordt bewogen, bepaalt de dynamiek en de muzikaliteit. Er is met de klokkenklank iets wonderlijks het kan een bepaalde stemming opwekken van de meest uiteenlopende soort. Denk bijvoorbeeld aan het vrolijk gebeier van een aantal klokken tegelijkertijd. Op een feestdag, bij een begrafenis, op een zomeravondconcert en bij  zonsondergang. Of de stemming die de beiaardier met dezelfde klokken in een uur tijd tevoorschijn tovert.

Zonder beiaardiers gediplomeerden en amateurs, is er geen beiaardmuziek. Veel beiaardiers zijn lid van de Nederlandse klokkenspelvereniging. Dikwijls zijn gemeentebesturen de eigenaar van de carillons. Ook universiteitsbesturen, kerkbesturen en particulieren kunnen een carillon bezitten. In Nederland is de grootste en belangrijkste klokkengieterij van de wereld, koninklijke klokkengieterij Eijsbouts te Asten.

De beiaardkunst is van oorsprong een muzikale traditie Van de lage landen. De beiaard cultuur houdt meer in dan alleen maar een klokkenspel dat alleen hoog boven in de toren hangt. Ze omvat de kunde van de beiaardiers, het wijzigende repertoire, de traditie van marktspelingen en zomeravondconcerten. Het doorgeven van de opleidingen als beiaardier. De rol van de beiaard als tolk van de maatschappelijke gevoelens en evoluties. De beiaardtraditie is een vorm van muzikaal erfgoed dat zich voortdurend actualiseert wanneer beiaardiers de muziek van onze tijd spelen.

Een klokkenspel hangt vaak in een historisch gebouw en bevindt zich meestal aan een straat of plein waar mensen elkaar ontmoeten, veel bespelingen vinden plaats tijdens de wekelijkse markt en op feestdagen. Het muziekinstrument beiaard leent zich ook uitstekend tot muziek van niet westerse culturen. Bovendien helpt het Tholen zich te profileren als regio die enerzijds haar eigen erfgoed in ere houdt, en zich anderzijds openstelt voor andere culturen. De beiaardcultuur wordt sinds enige jaren erkend als immaterieel erfgoed door Unesco.

Beiaardier

Sinds 1976 is Gerard de Waardt de gemeentelijk Thoolse beiaardier en bespeelt zowel het carillon in Tholen stad als in de grote kerk van Sint-Maartensdijk. Maak eens kennis met Gerard door hier te klikken naar een korte reportage van Omroep Zeeland uit 2017.

Speeltijden

Vrijdags op de even weken van 13.00 tot 14.00 uur en tevens bij bijzondere gelegenheden. Tijdens de maanden juni, juli en augustus wordt het carillon bespeeld door gastbeiaardiers op de zaterdagmiddag. Kom eens luisteren en geniet van dit unieke instrument.